In de turbulente golven van de coronapandemie ontstond een opvallend fenomeen: een groeiende beweging van vrouwen die zich ­­– onder het mom van spiritualiteit en feminisme – verzetten tegen de COVID-maatregelen. Terwijl de wereld worstelde met de impact van de pandemie, begonnen bewegingen als Vrouwen voor Vrijheid en Moederhart steeds meer tegenstand te bieden tegen de coronamaatregelen. Ook uitten ze openlijk hun wantrouwen jegens politici, media en wetenschappelijke kennis. Wat begon als een groep apolitieke spirituele vrouwen, veranderde in een rap tempo in een beweging politiek actieve ‘bezorgde vrouwen’, die voor het eerst in hun leven het gevoel hadden dat ze hun vrijheid moesten beschermen.  

Deze bewegingen zijn een fascinerende paradox: ze hebben het continu over ‘autonomie’, ‘vrouwelijkheid’ en ‘emancipatie’. Thema’s die je op het eerste gezicht niet zo snel zou verbinden met radicaal rechtse ideologieën – integendeel: dit zijn belangrijke feministische begrippen. Toch stemmen veel vrouwen in deze bewegingen op extreemrechtse partijen. Partijen die racistische, antifeministische en antisemitische gedachtegoed uitdragen én wantrouwen stimuleren.

Naast hun vrouwgerichte taalgebruik, lijken al deze vrouwen nog iets gemeen te hebben: het zijn allemaal ‘verlichte’ spirituele vrouwen, waarvoor naastenliefde en vrijheid centraal staat. Ook dit lijkt haaks te staan op de ideologieën van de extreemrechtse organisaties waar veel van deze vrouwen zich bij aangesloten hebben.

Hoe kan deze tegenstrijdigheid worden verklaard? En welke invloed hebben deze vrouwen (gehad) op het politieke en maatschappelijke landschap?

Emancipatie is ook spiritueel

Traditionele vormen van religie zijn al jaren steeds minder in trek in het Westen, en dit zorgt volgens wetenschappers voor een groei in alternatieve spiritualiteit, vooral bij vrouwen. De oorzaak: het verschil in de ontkerkelijking van mannen en vrouwen. Terwijl het leven van mannen zich steeds meer buiten het huis afspeelde en hun religieuze uitingen geleidelijk vermengd raakten met het publieke en politieke, beleefden vrouwen hun spiritualiteit vooral in de privésfeer. Deze invloed zie je terug in veel alternatieve spirituele stromingen, waarin traditionele, 'vrouwelijke' taken zoals zorgen voor kinderen, partners, ouderen en zieken centraal staan. Deze vormen van spiritualiteit zetten het belang van emotionele zorg centraal, een taak die historisch vooral toegeschreven is aan vrouwen.

De veranderende rol van religie en emancipatie van de afgelopen eeuw zorgen ervoor dat ­– vooral hoogopgeleide vrouwen­ – hun toevlucht zoeken in New Age spiritualiteit. New Age-aanhangers gaan uit van een holistisch mens - en wereldbeeld, en geloven in persoonlijke ontwikkeling en het creëren van individuele realiteit.

Vrouwelijke aanhangers van de New Age-beweging bevinden zich vaak in een complexe situatie. Vrouwen hebben nog nooit zoveel vrijheid en autonomie gehad, maar vervullen ook nog steeds de meeste verzorgende taken in het huishouden. Spiritualiteit geeft vrouwen een manier om met deze spanning om te gaan, aangezien het verbondenheid en autonomie verenigt. Dit zie je terug in de speeches die gehouden worden tijdens Vrouwen voor Vrijheid-demonstraties. Er wordt veel nadruk gelegd op een traditionele vrouwelijke identiteit: de vrouw als moeder, verzorger, gedreven door gevoel en intuïtie. Maar ook als zachtaardig, verbindend en liefdevol: “… wij [vrouwen] staan voor verbinding, harmonie, liefde, kracht, voelen en zijn”.

Naast een traditioneel vrouwbeeld, is emancipatie een centraal thema binnen moderne spiritualiteit. Net als veel feministen stellen aanhangers van alternatieve spiritualiteit vragen bij traditionele genderrollen en machtsverhoudingen. Het tegengaan van onderdrukkende systemen, zowel individueel als collectief, is dus een spirituele en een feministische daad. Omgaan met – of je verzetten tegen – dominante systemen is dus voor veel spirituele vrouwen een vorm van empowerment.

Klinkt best feministisch. Maar vergis je niet: veel van de ideeën van organisaties als Vrouwen voor Vrijheid en Moederhart zijn direct in strijd met het hedendaagse, intersectionele feminisme. Ze zijn onderdeel van het 'post-feminisme'. Het post-feminisme benadrukt dat het feminisme voltooid is en dat vrouwen nu individuele keuzevrijheid én autonomie hebben en in staat zijn genderongelijkheid op persoonlijk niveau te overstijgen. Dit was terug te zien bij Vrouwen voor Vrijheid: ze richtten zich in hun speeches tot andere vrouwen en moedigden hen aan om hard te werken om hun eigen onzekerheden en blokkades te overwinnen, zodat ze zichzelf en elkaar konden bevrijden. Hierbij werd structurele onderdrukking van vrouwen (en minderheden) vaak gebagatelliseerd óf volledig onbesproken gelaten.

De inperking van de vrijheid die zij ervaarden, of ‘uitsluiting’, zoals ze het zelf noemden, had te maken met keuzes. Bijvoorbeeld de keuze om je niet te laten vaccineren óf testen, waardoor je in die tijd geen vliegreizen mocht maken of naar een evenement kon (omdat er een gezondheidscrisis plaatsvond). Geen van deze keuzes zijn discriminerend, of bedreigen het bestaansrecht van specifiek vrouwen. Bovendien is hun gevecht om autonomie niet gebaseerd op langdurige historische bedreigingen van vrouwen, zoals het recht op abortus, maar eerder op recentere zorgen over vrijheid van meningsuiting en vrije medische keuze. Het koppelen van deze kwesties aan het vrouw-zijn is dus misleidend.

Je bent niet gevallen voor de leugen dat vrijheid te vinden is in het nemen van de prik, (...) je bent het levende en gezonde bewijs dat ware vrijheid van binnenuit komt.

Conspiritualiteit: wanneer complottheorieën en spiritualiteit samen komen

De vrouwen die zich aansluiten bij bewegingen als Vrouwen voor Vrijheid zijn dus een relatief geprivilegieerde groep, met objectief veel vrijheid. Toch protesteerden ze tijdens de coronacrisis alsof hun leven er vanaf hing. Ze maakten zich grote zorgen, maar die zorgen klonken regelmatig als complottheorieën. Er werd door Vrouwen voor Vrijheid onder andere gesproken over een New World Order, een dubbele agenda achter het coronabeleid en censuur door ‘big tech’. Hoe kan dit?

Bij complotdenken wordt er geloofd dat gebeurtenissen het resultaat zijn van geheime samenzweringen, en worden officiële verklaringen en instanties gewantrouwd en vaak wordt daar een alternatieve, vaak ongegronde ‘waarheid’ tegenover gezet.

Als waarheid niet gebaseerd is op feiten maar op intuïtie, dan is er al snel ruimte voor een ‘alternatieve’ waarheid. In de New Age-beweging wordt het individu aangemoedigd om diens 'hogere zelf' te verkennen en diens innerlijke waarheid te ontdekken. Niet de ratio maar het gevoel is leidend. Waarheid is niet iets objectiefs, maar iets intuïtiefs. In een van de speeches wordt er gesproken over: “… de waarheid in je onderbuik die ten diepste zegt: dit klopt niet”.

Het fenomeen waarin we zien dat het rechtse complotdenken (conspiracy) de (zogenaamd) alternatieve spiritualiteit met elkaar samensmelten wordt conspirituality genoemd. Een term die in 2011 al geïntroduceerd werd door sociologen Charlotte Ward en David Voas. Hierin worden vooral complotten geagendeerd die met het welzijn van de samenleving te maken hebben. Niet onlogisch dus, dat deze groep veel populariteit won tijdens de coronacrisis.

Wellness-rechts

Alhoewel de pandemie nu achter ons ligt, heeft het conspirituality-geluid nog steeds impact op het publieke en politieke domein. Mensen die eerder niet bezig hoefden te zijn met politiek, verruilden hun progressieve idealen voor het strijden voor hun individuele vrijheid. Zelfs als dat betekende dat ze daarmee het geluid van extreemrechts versterken.

Veel van deze mensen behoren tot wellness-rechts, een term bedacht door Roxane van Iperen in haar essay “Eigen Welzijn Eerst”. Wellness-rechts gaat over een groep apolitieke mensen uit de liberale middenklasse, die zich naar rechts beweegt op het politieke spectrum omdat hun eigen positie in de samenleving steeds meer in gevaar komt.

Neem bewegingen als Vrouwen voor Vrijheid serieus

Het opduiken van groepen zoals Vrouwen voor Vrijheid in crisistijden brengt een fascinerende, maar zorgwekkende, paradox aan het licht. Terwijl ze zichzelf profileren als hoeders van vrijheid, verbergen ze vaak extreemrechtse ideeën onder een laagje vredelievende spiritualiteit en schijnbaar onschuldige vrouwelijkheid. Dit niet alleen bedreigt de positieve impact van feministische en spirituele bewegingen, maar ondermijnt ook sociale samenhang en het vertrouwen in instituties.

Hoewel het verleidelijk is om deze groepen belachelijk te maken, mogen we hun politieke invloed niet onderschatten. Het is belangrijk om te proberen te begrijpen wat hen drijft: wat zijn hun zorgen en waarom hebben ze het vertrouwen verloren in instituties zoals de media, politiek en wetenschap?