Liever zachte waarden, dan een vangnet

Arlie Russell Hochshilds ‘Strangers in their own land’ laat met mooi onderbouwd veldwerk zien hoe de Tea Party (de voorloper van Trump in de Republikeinse Partij) voor veel ‘gewone’ Amerikanen een alternatief bood. Het veldwerk verrichte Hochschild voornamelijk rond Lake Charles, Louisiana, in Calcasieu Parish. In deze streek is de petrochemische industrie de voornaamste werkgever. Met alle gevolgen van dien: ziekmakende vervuiling, relatief grote werkloosheid en relatieve uitzichtloosheid.

Hochschild begreep niet waarom de inwoners van deze streek zeer tegen hun eigen belang in, wilden stemmen op de Republikeinse partij (en het liefst op aanhangers van de Tea Party). Daarom ging ze met hen in gesprek. Hochschild laat zien hoe zachte culturele waarden ervoor zorgen dat dat mensen zich verzetten. Religie, eer, klasse, maar ook harde zaken als ‘wat gebeurt er met mijn zuurverdiende geld’ (als er belasting wordt geheven?) speelden een veel belangrijkere rol, dan het overwegen te stemmen op de Democratische Partij, die – bijvoorbeeld – het minimumloon wilde verhogen.

England, my England

Dan Engeland: een – in wetenschappelijk opzicht- lichtere analyse van de Brexit biedt het lekker geschreven boek ‘Wankel Koninkrijk’ van Tim de Wit. Hij was tussen 2014 en 2021 correspondent voor NOS (en Trouw) in het Verenigd Koninkrijk. Een periode die ­– op zijn zachtst gezegd – nogal een rollercoaster was. Of zoals hij zelf zegt: “er was een Groot-Brittannië voor 23 juni 2016 en een Groot-Brittannië na. Er was ook een Tim de Wit vóór en na.”  In het eerste jaar van zijn correspondentschap was hij mondjesmaat op TV. En moest hij best moeite doen om zijn verhalen te pitchen bij de hoofdredactie. Al snel was dat niet meer nodig. De ene gebeurtenis volgde de andere. Oud prime minister Harold MacMillan wist al: ‘events, dear boy, events!’ (als antwoord op de vraag van een journalist, wat een regering deed wankelen en van koers geraken).

Aan events geen gebrek: Schotland wilde het VK verlaten. De aanslag in Manchester liet zien, hoe een land zich ook weer kan verenigen en herpakken. Maar het allesoverheersende verhaal is toch het Brexit-referendum. Met hoofdrollen voor de European Research Group: de backbenchers die uiteindelijk de Conservatieve partij in hun greep krijgen. Met Nigel Farage, die –ook tot zijn eigen verbazing­– van een absolute nitwit veranderde in het Orakel van Engeland. Maar toch vooral het verhaal van Alexander Boris de Pfeffel Johnson: de man, die opkwam en onderging. Maar ondertussen de onderbuik van de Britten wellicht beter begreep dan zijzelf. Brexit: dat was wat nodig was. 

Populisme van binnenuit

Maar waarom ‘werkt’ populisme eigenlijk? Misschien dat juist een aantal romans ‘van binnenuit’ kan vertellen, waarom mensen in staat zijn tot irrationele daden. Waarom emotie (vaak) vele malen belangrijker is, dan al het andere. En waarom identiteit (‘wie zijn ‘wij’?) een steeds belangrijker thema is geworden in de afgelopen tien, twintig jaar.

Jonathan Coe doet in zijn roman Bournville (net als in eerdere, prachtige romans als ‘De Rotters Club’, of ‘Klein Engeland’) uit de doeken hoe het familieleven in het naoorlogse Engeland eruitziet. Of nog preciezer: dat van het naoorlogse Birmingham en de chocoladefabriek (geënt op Cadbury), die in Bournville een prominente plek inneemt. Een verhaal dat start met de overwinning op Nazi-Duitsland, en dan via de opkomst van televisie, internet, ook thema’s als globalisering, arbeidsverhoudingen, en de vooral op onszelf gerichte individualistische levensstijl laat zien hoe de identiteit van Engeland verandert. En hoe dat voor een flink aantal mensen niet goed bij te houden, dan wel te begrijpen is.

Dan terug naar Amerika. Philip Roth voorzag misschien wel veel vroeger dan Arlie Russel Hochschild hoe Amerika ervoor stond. In zijn baanbrekende roman ‘The Plot against America’ laat hij zien, hoe Amerika ervoor had gestaan als Franklin Roosevelt de verkiezingen in 1940 niet zou hebben gewonnen. In Roths versie van de geschiedenis wint vliegenier en volksheld Charles Lindbergh die verkiezingen. Lindbergh kiest voor een strikt isolationistische koers en laat zich inspireren door Nazi-Duitsland. En begint al snel met het verplaatsen en interneren van Joodse Amerikanen. De analogie met het Trumpiaanse Amerika van 2016 is sterk: Ook Trump had een grote voorliefde voor isolationisme, had een afkeer van vluchtelingen en minderheden, en koos met zijn ‘America first’ voor een strikt populistische koers, die aansloeg bij die delen van de bevolking die wellicht het minste te winnen hadden met zijn verkiezing.

De rode draad

De rode draad? Als samenleving lijken we steeds meer behoefte te hebben aan verbinding, maar weten we steeds minder goed hoe we verbinding leggen met anderen. En laten we ons wellicht liever leiden door gemakkelijke, eerste (oppervlakkige) indrukken van het ‘anders zijn’ van de ander, dan de kleine moeite te nemen om te ontdekken waar het gemeenschappelijke te vinden is. Een eigenschap die door populistische politici maar al te graag worden uitvergroot.