Dit keer legt Marije Luitjens, antropoloog en PhD-onderzoeker gespecialiseerd in peace building, resilience en polarisatie, ​in een column uit wat polarisatie vanuit een antropologisch perspectief inhoudt. 

Oorspronkelijk refereert polarisatie naar de frictie die gecreëerd wordt tussen een elektrisch veld en een magnetisch veld; als gevolg ontstaan er twee radicaal verschillende polen. Wanneer polarisatie besproken wordt binnen de hedendaagse Nederlandse samenleving wordt er gerefereerd naar sociale polarisatie tussen verschillende sociale groepen, ofwel het ‘wij-zij’ denken (Brandsma 2016). Aangezien een antropoloog zich o.a. bezighoudt met het bestuderen van het sociale gedrag van bevolkingsgroepen, is polarisatie bij uitstek een onderwerp voor antropologen. 

Polarisatie is niet zonder gevaar, daarom heeft Genocide Watch (zie hier) in 2013 een belangrijk rapport gepubliceerd waarin tien stappen tot genocide besproken wordt. Op die ‘ladder’, is polarisatie al stap zes. Oftewel: over de helft. Natuurlijk is genocide niet per definitie het gevolg van polarisatie. Desalniettemin is het wel van groot belang te begrijpen waar sociale polarisatie in de samenleving vandaan komt en hoe dit verminderd kan worden. 

Immigratie = polarisatie?

Hoewel polarisatie in Nederland in verschillende vormen voorkomt, speelt immigratie een belangrijke rol in de polariserende samenleving. De Provinciale statenverkiezingen van afgelopen 20 maart waren hier een duidelijk voorbeeld van: het immigratie-debat legt de tegenpolen (voor en tegen, links en rechts) in de samenleving bloot. Het debat heeft een polariserend effect: de sociale druk om een kant te kiezen wordt hoger. 

Het immigratie-debat legt de tegenpolen in de samenleving bloot

Het is overigens niet zo dat immigratie simpelweg leidt tot polarisatie; er lopen diepere structuren in de samenleving die leiden tot de verdeeldheid binnen het immigratiedebat. Deze diepere structuren zijn niet direct te observeren en zijn diepgeworteld. Zoals de verschillende fases van de genocide-ladder aangeeft, is polarisatie een proces dat zich over tijd heen vormt en waar vele factoren een rol bij spelen. Dit betekent dat hoewel de afgelopen jaren de polarisatie in de samenleving meer zichtbaar is geworden, het een veel eerdere oorsprong kent.

De waarde van antropologisch onderzoek

Om de oorsprong van polarisatie te achterhalen, moet onderzoek gedaan worden naar de factoren die bij bevolkingsgroepen tot frictie leiden. Een antropoloog kan hierbij van grote waarde zijn omdat antropologen kwalitatief onderzoek doen (Bernard 2006), waarbij veel tijd in het veld wordt doorgebracht. Door middel van participerende observatie, de basismethode van de antropologie, kunnen de indicatoren van polarisatie in kaart gebracht worden. Indicatoren zijn factoren die kunnen wijzen op een beginnende verdeeldheid in de samenleving, zoals extreem woordgebruik tijdens interviews, heftige uitingen op sociale media, veranderingen in fysieke sociale netwerken (spontaan relaties verbreken) en het afbreken van sociaal vertrouwen (geen contact met de buurtbewoners, geen vertrouwen in de buurt). 

Indicatoren zijn factoren die kunnen wijzen op een beginnende verdeeldheid in de samenleving

Wanneer de oorsprong van polarisatie duidelijker wordt, kan dit eerder worden aangekaart en kunnen er preventieve stappen worden ondernomen, zelfs nog voordat er polarisatie plaatsvindt. Als dit wordt opgemerkt, kunnen er projecten worden opgezet die focussen op het vergroten van het sociaal vertrouwen, of het verleggen van mediafocus op gemene delers binnen de samenleving. Tegelijkertijd kunnen dit soort projecten van grote waarde zijn voor het verminderen van bestaande polarisatie in de samenleving. 

Kortom, sociale polarisatie is een complex begrip waar niet zomaar een oplossing voor is. Om goede maatregelen te kunnen nemen tegen bestaande polarisatie en om nieuwe vormen van polarisatie te voorkomen, is er diepgaand onderzoek nodig.